Ra mắt bản dịch của tập thơ Cống Thảo viên tập: Góp phần gìn giữ di sản văn chương Hoàng phái triều Nguyễn

Vào tháng 5 năm 2025, bản dịch toàn văn tập thơ chữ Hán Cống Thảo viên tập của Quảng Trạch Quận công Nguyễn Phúc Miên Cư (1829-1854), hoàng tử thứ 47 của vua Minh Mệnh, đã chính thức được xuất bản. Đây là thành quả khoa học nằm trong khuôn khổ hợp tác quốc tế giữa Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội và Trung tâm Nghiên cứu Hán học Đài Loan (Trung Quốc) thông qua vai trò cầu nối chuyên môn của GS. Trần Ích Nguyên (Đại học Thành Công). Nhiệm vụ khoa học đặc biệt này được Hiệu trưởng Nhà trường - GS.TS. Hoàng Anh Tuấn - trực tiếp giao cho tập thể Bộ môn Hán Nôm, Khoa Văn học thực hiện. Sự ra đời của bản dịch tập thơ Cống Thảo viên tập đã đánh dấu bước tiến quan trọng trong hành trình phục dựng và giới thiệu văn chương Hoàng phái triều Nguyễn đến với công chúng hiện đại, thể hiện trách nhiệm học thuật quốc gia của Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Khoa Văn học và Bộ môn Hán Nôm trong việc bảo tồn, giới thiệu và phát huy những giá trị đặc sắc của di sản văn hóa - văn học dân tộc.

Tiểu sử và di sản văn học của Quảng Trạch Quận công Nguyễn Phúc Miên Cư

Nguyễn Phúc Miên Cư tên tự là Trọng Trữ, sinh năm 1829, mất năm 1854. Là con của vua Minh Mệnh và Hòa tần Nguyễn Thị Khuê, ngay từ nhỏ, ông đã sớm bộc lộ tư chất thông minh, uyên bác, là người giỏi đàm luận và có tài văn chương bay bổng, nhịp nhàng. Vào năm Minh Mệnh thứ 21 (1840), ông được phong tước Quảng Trạch Quận công. Năm Tự Đức thứ 7 (1854), Miên Cư qua đời, hưởng dương 26 tuổi, thuỵ là Đoan Mẫn. Phần mộ ông được an táng tại Dương Xuân Thượng (nay thuộc địa phận phường Thuỷ Xuân, quận Thuận Hoá, thành phố Huế).

Cống Thảo viên tập là một tập thơ chữ Hán của Nguyễn Phúc Miên Cư. Tập thơ được các anh em của Miên Cư biên tập, hiệu san và ấn hành sau khi ông mất. Cống Thảo viên tập nghĩa là tập thơ vườn Cống Thảo. Nội dung xoay quanh cuộc sống quý tộc của Hoàng tộc nhà Nguyễn với những sinh hoạt và tâm tư trong khu vườn mang tên Cống Thảo. Đọc tập thơ ở vườn Cống Thảo có thể thấy một nếp sinh hoạt đặc trưng của các hoàng tử trong Hoàng tộc triều vua Minh Mệnh là lập nên một thi xã để cùng làm thơ xướng họa ứng đối thù tạc với nhau. Trong tập thơ, có đến gần một nửa số bài là thơ xướng hoạ, nối vần, đề tặng của Miên Cư với các anh em trong Hoàng tộc. Bên cạnh đó, Cống Thảo viên tập còn ghi lại mối giao thiệp của Miên Cư với những người bạn bè người quen khác.
 
Cống Thảo viên tập có xu hướng thiên về miêu tả cuộc sống an nhàn xoay quanh các hoạt động xướng hoạ thơ văn ở thi xã, thưởng trăng, ngắm hoa, uống rượu, các chuyến du chơi, thăm viếng, ngoạn cảnh… của các ông hoàng dưới triều Nguyễn. Giọng thơ Miên Cư tuy giàu chất trữ tình sầu muộn - có lẽ do thân thể yếu đuối và sự mất mát của người thân - nhưng không thiếu những đoạn tràn đầy sinh khí, yêu đời, say mê thiên nhiên và bạn hữu.
Về mặt hình thức, Cống Thảo viên tập mang đặc trưng chung của các thi tập thuộc văn chương Hoàng phái, trang trọng, điển nhã từ văn chương đến hình thức biểu đạt. Cống Thảo viên tập được khắc in với hình thức trang nhã, biên tập nghiêm cẩn. Tập thơ này sử dụng tương đối đa dạng các thể thơ bao gồm luật thể (thất luật, ngũ luật, thất tuyệt, ngũ tuyệt); cổ thể (trường thiên, ca, hành…) nhưng chiếm phần lớn là Đường luật. Thi thể cách luật nghiêm cẩn, tứ thơ trang nhã, cách điệu thanh cao, lời thơ tự nhiên mà điển nhã, dùng điển tinh xác mà nhẹ nhàng.

Một thi tập từng bị xem là thất truyền

Đến thời điểm năm 2009, giới nghiên cứu Việt Nam vẫn cho rằng tập thơ Cống Thảo viên tập của Quảng Trạch Quận công Nguyễn Phúc Miên Cư đã thất truyền, hiện không tìm thấy văn bản, do đó không có thông tin về nội dung và kết cấu của tác phẩm này. Tuy nhiên, vào năm 2021, Giáo sư Trần Ích Nguyên (Đại học Thành Công) đã công bố phát hiện về một bản duy nhất còn lại của tập thơ hiện đang được lưu trữ tại Thư viện Trung tâm Nghiên cứu Hán học Đài Loan. Trước đó, trong câu chuyện chia sẻ về quá trình tìm thấy tác phẩm này, GS. Trần Ích Nguyên cho biết mình đã có nhiều năm cố gắng tìm kiếm tác phẩm này ở Trung Quốc cũng như nhiều thư viện khác ở Nhật Bản, châu Âu và Hoa Kỳ nhưng đều không có kết quả. Điều bất ngờ thú vị là di cảo thơ này cuối cùng lại tìm được ngay tại Thư viện của Trung tâm Nghiên cứu Hán học Đài Loan (Trung Quốc), vốn trước đó được thu thập bởi Phan Tổ Ấm, một nhà văn Giang Tô (Trung Quốc).
 
Từ phát hiện ấy, một dự án dịch thuật và chú giải toàn diện đã được triển khai trong khuôn khổ ký kết hợp tác giữa Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - Đại học Quốc gia Hà Nội và Trung tâm Nghiên cứu Hán học Đài Loan (Trung Quốc) vào tháng 7 năm 2023. Với vai trò là lãnh đạo của một trường Đại học có sứ mệnh tiên phong và thực hiện trách nhiệm quốc gia trong đào tạo và nghiên cứu các ngành khoa học cơ bản của Việt Nam, Hiệu trưởng Nhà trường đã giao nhiệm vụ thực hiện dự án dịch thuật này cho Bộ môn Hán Nôm. Dự án dịch thuật này thể hiện trách nhiệm quốc gia của Nhà trường trong việc bảo tồn các tư liệu quý giá của nền văn hoá, văn học dân tộc, đồng thời góp phần thúc đẩy và mở ra cơ hội giao lưu học thuật quốc tế trong nghiên cứu khoa học cơ bản.
 

Từ bản dịch Cống Thảo viên tập đến chiến lược lâu dài trong nghiên cứu văn chương Hoàng phái triều Nguyễn

Cống Thảo viên tập là một thi tập có giá trị về văn bản và văn chương. Qua bản dịch, người đọc được biết thêm về một tác phẩm mang đặc trưng phong cách văn chương của Hoàng phái triều Nguyễn, trong số rất nhiều trước tác đồ sộ của văn chương Hoàng phái triều Nguyễn hiện vẫn chưa được giới thiệu, dịch thuật, nghiên cứu, công bố.

Việc hoàn thành và công bố bản dịch của Cống Thảo viên tập là dấu mốc học thuật có ý nghĩa đặc biệt, không chỉ giúp đưa một thi tập tiêu biểu trong kho tàng văn chương cung đình ra khỏi phạm vi nghiên cứu Hán học chuyên sâu, mà còn mở rộng tiếp cận cho các nhà nghiên cứu văn học và công chúng yêu văn chương đương đại. Từ khảo sát văn bản, biên tập, dịch thuật đến chú giải, toàn bộ quá trình thực hiện đều được triển khai một cách công phu, nghiêm cẩn và khoa học. Đặc biệt, chuyến khảo sát thực địa tại Huế năm 2024 nhằm thu thập thêm dữ liệu về phủ Quảng Trạch và hậu duệ của Quảng Trạch Quận công Miên Cư đã cho thấy sự nghiêm túc và toàn diện của nhóm thực hiện đối với một công trình học thuật trọng điểm.
 
Bản dịch này không chỉ góp phần làm sống dậy một văn bản từng được xem là thất truyền, mà còn mở ra một hướng tiếp cận thiết thực đối với dòng văn chương của Hoàng phái triều Nguyễn - một kho tàng quý giá nhưng vẫn chưa được nghiên cứu thỏa đáng. Cống Thảo viên tập, với giá trị văn bản và văn chương phong phú sẽ là nền tảng mẫu mực để khảo sát sâu hơn về thể thơ, tư duy nghệ thuật và cảm quan văn hóa của những chủ thể sáng tác đặc thù, vừa gắn bó mật thiết với văn hiến truyền thống, vừa mang dấu ấn riêng biệt của một tầng lớp  tinh hoa trong lịch sử.

Sự thành công của dự án cũng đánh dấu một tiền lệ tích cực cho các chương trình hợp tác quốc tế trong lĩnh vực cổ học, đồng thời gợi mở tầm nhìn chiến lược trong công tác sưu tầm, số hóa, dịch thuật và công bố các trước tác của các tác gia Hoàng tộc triều Nguyễn. Đây chính là bước tiến cần thiết cho một định hướng nghiên cứu bền vững, nhằm tiếp tục khai mở và lan tỏa những giá trị thẩm mỹ - tư tưởng của một dòng văn học cổ điển đặc sắc trong nền văn hóa Việt Nam.

Từ một bản văn từng được xem là thất truyền, Cống Thảo viên tập nay đã trở lại đời sống học thuật với diện mạo mới, gần gũi hơn với độc giả Việt Nam đương đại. Hy vọng rằng, từ cột mốc quan trọng này, những nỗ lực tiếp theo trong sưu tầm, dịch thuật, số hóa và giới thiệu di sản văn học cung đình sẽ tiếp tục được lan tỏa, không chỉ trong giới chuyên môn mà còn trong cộng đồng bạn đọc rộng rãi - những người vẫn luôn dành mối quan tâm cho vẻ đẹp ngôn từ, cho chiều sâu văn hóa và cho giá trị bền vững của văn chương dân tộc.